Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr XL/294/2014
Rady Gminy Grudziądz
z dnia 31 marca 2014 r.
Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Grudziądz na lata 2013-2017
Przyjęte założenia struktury i formy niniejszego opracowania opierają się na wytycznych określonych przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków (ob. Narodowy Instytut Dziedzictwa) – Gminny program opieki nad zabytkami. Poradnik Metodyczny. Podstawą merytoryczną dla warstwy dokumentacyjnej związanej z historią i dziedzictwem kulturowym na terenie gminy Grudziądz stanowiły przede wszystkim XIX-wieczne publikacje oraz przekazy ustne mieszkańców gminy, jak również dokumentacje konserwatorskie, w tym karty ewidencyjne zabytków wpisanych do rejestru, niewpisanych do rejestru oraz karty ewidencyjne cmentarzy znajdujące się w Archiwum Wojewódzkiego Urzędu ochrony Zabytków.
Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Grudziądz na lata 2013-2017 jest pierwszym dokumentem w tym zakresie powstałym dla terenu gminy i stanowi dokument uzupełniający do innych aktów planowania. Program Opieki nad Zabytkami jest dokumentem polityki administracyjnej w zakresie podejmowanych działań dotyczących inicjowania, wspierania i koordynowania prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego. Działania te określone są w odniesieniu do całej gminy, jako jednostki podziału administracyjnego, a nie odnoszą się jedynie do władz gminy, których bezpośredni wpływ na działania instytucji, sprawujących w różnej formie opiekę nad zabytkami, jest ograniczony tylko do nielicznych.
Program stanowi podwalinę współpracy między samorządem gminy, właścicielami zabytków i właściwym Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Współpraca ta rozwijana w kolejnych latach powinna przynieść lokalnej społeczności wiele korzyści, związanych z zachowaniem dziedzictwa kulturowego oraz rozwoju turystyki.
Program określa kierunki działań w zakresie opieki nad zabytkami: wskazuje konieczne do wykonania zadania i sugeruje sposoby ich realizacji poprzez określenie podstawowych działań organizacyjnych, finansowych, promocyjnych i ochronnych. Istotnym celem programu jest dążenie do osiągnięcia odczuwalnej i akceptowanej przez społeczeństwo poprawy w zakresie: stanu zachowania i utrzymania obiektów zabytkowych znajdujących się na terenie gminy, szeroko pojmowanego zasobu dziedzictwa kulturowego oraz zachowania krajobrazu kulturowego. Istotnym jest, aby poprawa ta dokonywała się przy partycypacji mieszkańców gminy, w różnych formach ich życiowej aktywności (praca zawodowa, działalność społeczna, działania wynikające z prawa własności lub z użytkowania obiektów zabytkowych) zaangażowanych w opiekę nad zabytkami. Obowiązkiem władz publicznych w tym względzie jest z kolei pobudzanie i usprawnianie mechanizmów regulujących kwestie tej opieki oraz tworzenie i wspieranie inicjatyw mających taką opiekę na celu.
Rozdział 1.
PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI
Podstawę prawną opracowania Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Grudziądz stanowi Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., nr 162, poz. 1568, z późn. zm.) określająca między innymi, kto i w jakim celu powinien opracować program.
Rozdział 2.
UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE
Ochrona i opieka nad dziedzictwem kulturowym na terenie Rzeczypospolitej Polskiej jest regulowana wieloma aktami prawnymi, które powinny być uwzględniane w opracowywaniu programów opieki nad zabytkami.
2.1 KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Z DNIA 2 KWIETNIA 1997 R.
Na obowiązek ochrony zabytków wskazuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. W myśl:
2.2 USTAWA Z DNIA 23 LIPCA 2003 R. O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI (Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z późn. zm.)
2.2.1 POJĘCIE ZABYTKU, PRAC I BADAŃ PRZY ZABYTKU, INSTYTUCJI KULTURA
2.2.2 OCHRONA I OPIEKA NAD ZABYTKAMI
2.2.3 FORMY I SPOSOBY OCHRONY ZABYTKÓW
2.2.3.1 WPIS DO REJESTRU ZABYTKÓW
2.2.3.2 UZNANIE ZA POMNIK HISTORII
2.2.3.3 UZNANIE ZA PARK KULTUROWY
2.2.3.4 PLANOWANIE PRZESTRZENNE
Zakres informacji o zabytkach nieruchomych, zawartych w karcie ewidencyjnej lub adresowej określa:
Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę, niezgodnie z prawem (Dz. U. Nr 113, poz. 661).
2.3 ZADANIA SAMORZĄDU GMINNEGO Z ZAKRESU KULTURY I OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO WYNIKAJĄCE Z USTAW
Ustawowym zadaniem samorządów gminnych jest podejmowanie działań w zakresie szeroko pojętej kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, określonych przede wszystkim w:
1) USTAWIE Z DNIA 8 MARCA 1990 R. O SAMORZĄDZIE GMINNYM
(Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.);
2) USTAWIE Z DNIA 23 LIPCA 2003 R. O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI (Dz.U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.).
Obowiązek ochrony zabytków uwzględniono również w innych aktach prawnych takich, jak:
Rozdział 3.
UWARUNKOWANIA OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO WYNIKAJĄCE
Z KRAJOWYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH I PROGRAMOWYCH
Podstawowymi dokumentami strategicznymi, na szczeblu krajowym, dotyczącymi ochrony dziedzictwa kulturowego są:
3.1 Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2013-2016 (projekt);
3.2 Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013, Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020;
3.3 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030;
3.4 Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2020.
3.1 KRAJOWY PROGRAM OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI
Zgodnie z ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, najważniejszym dokumentem określającym politykę państwa polskiego w sferze ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym , jest Krajowy Program Opieki nad Zabytkami.
W trakcie opracowania Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Grudziądz opublikowane były tylko ,,Tezy do Krajowego Programu Opieki nad Zabytkami”, jednak w trakcie opiniowania programu przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu, ogłoszono do wiadomości publicznej Projekt Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2013-2016 z dnia 20 września 2013 r., poddając go jednocześnie konsultacji społecznej. W związku z powyższym w opracowanym Gminnym Programie wprowadzono zmiany, mające na celu przedstawienie treści projektu zamiast tez.
Zgodnie z art. 84 i 85 ust.1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Krajowy Program stanowi wykonanie upoważnienia ustawowego. Natomiast na podstawie art. 90 ust.2 pkt 1 niniejszej ustawy obowiązek sporządzenia Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami spoczywa na Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego, przez Generalnego Konserwatora Zabytków.
Celem Krajowego Programu jest stworzenie warunków niezbędnych do sprawowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Powinny zostać w nim określone cele i kierunki działań oraz zadania w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, warunki i sposoby finansowania planowanych działań oraz harmonogram ich realizacji. Zadaniem głównym polityki państwa w dziedzinie ochrony zabytków jest stworzenie procedur, które dostosowałyby tę sferę do warunków gospodarki rynkowej.
W opublikowanym w dniu 20 września 2013 r. projekcie Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2013-2016 określono cele i kierunki działań w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami dla organów i jednostek administracji publicznej.
CELEM GŁÓWNYM Krajowego Programu jest: wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków.
Dla realizacji celu głównego opracowano trzy cele szczegółowe:
1) wspieranie rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce;
2) wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków;
3) tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji i reinterpretacji.
W ramach kierunków działań zaplanowano szczegółowe zadania, mające na celu wypracowanie podjętych założeń na lata 2013-2016 lub w przedłużeniu na okres funkcjonowania, kolejnej, czteroletniej edycji Krajowego Programu na lata 2017-2020. Oprócz określenia celów, kierunków zadania oraz opracowania szczegółowych działań, jak również metod monitorowania, opracowano szczegółowy harmonogram wdrażania Krajowego Programu w ramach poszczególnych celów.
Dnia 25 października 2013 r. zakończono konsultacje społeczne Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2013-2016. Projekt Krajowego Programu, jak również raport z konsultacji z dnia 25 listopada 2013 r. został opublikowany na stronie internetowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego pod adresem: www.mkidn.gov.pl.
3.2 NARODOWA STRATEGIA ROZWOJU KULTURY
Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 przyjęta została przez Radę Ministrów 21 września 2004r., natomiast w 2005 roku przyjęto Narodową Strategię Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 stanowiącą dokument uzupełniający i wydłużający okres ważności pierwszego opracowania.
Narodowa Strategia Rozwoju Kultury powstała, jako dokument tworzący ramy dla nowoczesnego gospodarowania dziedzictwem kulturowym Polski, przy jego maksymalnym zachowaniu, jak również wykorzystaniu w podstawowym celu, jakim jest działanie na rzecz zrównoważonego rozwoju kulturowego regionów Polski. W ramach realizacji spójnych działań w poszczególnych regionach Polski, zostały wyodrębnione główne zadania i priorytety w dziedzinie kultury. Ochrona dziedzictwa kulturowego a w szczególności, ochrona i rewaloryzacja zabytków zostały wyodrębnione, jako jeden z pięciu obszarów strategicznych.
Określono kilkanaście podstawowych założeń Narodowej Strategii Rozwoju Kultury, związanych bezpośrednio lub pośrednio z samorządami terytorialnymi:
3.2.1 NARODOWY PROGRAM KULTURY „OCHRONA ZABYTKÓW I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO”
Instrumentami wdrażania Narodowej Strategii Rozwoju Kultury są narodowe programy kultury. Jednym z kilku programów poświęconym działaniom podejmowanym w sferze materialnej spuścizny kulturowej Polski jest Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego”. Główną przesłanką do sformułowania Narodowego Programu Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” jest uznanie zasobów dziedzictwa za podstawę rozwoju kultury i upowszechniania kultury, a także za potencjał regionów, służący wzrostowi konkurencyjności regionów dla turystów, inwestorów i mieszkańców.
Celem strategicznym programu jest poprawa stanu i dostępności zabytków poprzez:
a) tworzenie warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytków;
b) kompleksową rewaloryzację zabytków i ich adaptację na cele społeczne;
c) zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych;
d) promocję polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granicą;
e) wzmocnienie zasobów ludzkich w sferze ochrony zabytków;
f) podnoszenie świadomości społecznej dotyczącej dziedzictwa kulturowego;
g) tworzenie warunków rozwoju i ochrony dziedzictwa kulturowego;
h) zabezpieczenie zabytków i archiwaliów przed nielegalnym wywozem za granicę.
3.3 KONCEPCJA PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU 2030
Koncepcja Przestrzenna Zagospodarowania Kraju 2030 przyjęta Uchwałą nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r., stanowi najważniejszy dokument strategiczny, dotyczący ładu przestrzennego Polski. Celem strategicznym dokumentu jest efektywne wykorzystanie przestrzeni i jej zróżnicowanych potencjałów rozwojowych do osiągnięcia: konkurencyjności, zwiększenia zatrudnienia i większej sprawności państwa oraz spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej w długim okresie czasu.
Do osiągnięć podstawowego celu ustanowiono sześć celów operacyjnych, z których czwarty i szósty najbardziej związane są z ochroną dziedzictwa kulturowego kraju.
– Cel 4. Kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski
4.1. Integracja działań w zakresie funkcjonowania spójnej sieci ekologicznej kraju, jako podstawa ochrony najcenniejszych zasobów przyrodniczych i krajobrazowych
4.3. Wprowadzenie gospodarowania krajobrazem zgodnie z zapisami europejskiej konwencji krajobrazowej
– Cel 6. Przywrócenie i utrwalenie ładu przestrzennego
W ramach realizacji niniejszych celów skoncentrowano się na objęciu ochroną prawną najcenniejszych pod względem przyrodniczym i kulturowym krajobrazów naturalnych i historycznych, w tym układów urbanistycznych i ruralistycznych oraz stanowisk archeologicznych.
3.4 STRATEGIA ROZWOJU KAPITAŁU SPOŁECZNEGO 2020
Strategię Rozwoju Kapitału Społecznego 2020 przyjęto Uchwałą Nr 61 Rady Ministrów z dnia 26 marca 2013 roku. Wskazano między innymi w niej, na fakt, że „dziedzictwo kulturowe stanowi (…) nie tylko przedmiot ochrony, ale jest również zasobem, który winien zostać wykorzystywany dla obecnego i przyszłego rozwoju. Obejmuje ono nie tylko materialne dobra kultury, ale także wartości artystyczne i poznawcze utrwalające naszą pamięć narodową oraz tworzące tożsamość.”
Wśród przyjętych celów na uwagę zasługują przede wszystkim:
a) cel szczegółowy 1: Kształtowanie postaw sprzyjających kooperacji, kreatywności oraz komunikacji
1.2.3. Rozwój kompetencji kulturowych w uczeniu się innym niż formalne oraz upowszechnienie różnych form uczestnictwa w kulturze;
1.2.4. Rozwijanie kompetencji społecznych liderów i animatorów.
b) cel szczegółowy 4: Rozwój i efektywne wykorzystanie potencjału kulturowego i kreatywnego
4.1.2. Ochrona dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz krajobrazu;
4.1.3. Digitalizacja, cyfrowa rekonstrukcja i udostępnianie dóbr kultury.
W ramach wypełnienia postanowień strategii w okresie jej wdrażania przewidywana jest realizacja dwóch, kolejno następujących po sobie, Krajowych Programów, których zespolone efekty maja stanowić wypełnienie zapisów strategii w zakresie wyznaczonym przez przytoczone powyżej cele.
Rozdział 4.
UWARUNKOWANIA OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO WYNIKAJĄCE Z WOJEWÓDZKICH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH, PLANISTYCZNYCH I PROGRAMOWYCH
W trakcie opracowywania Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Grudziądz na lata 2013-2017 obowiązującymi dokumentami na poziomie województwa, podejmującymi tematykę ochrony i opieki oraz promocji dziedzictwa kulturowego są:
4.1 Program Opieki nad Zabytkami Województwa Kujawsko-Pomorskiego;
4.2 Strategia Rozwoju Wo jewództwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2020;
4.3 Regionalny Program Operacyjny Województwa Kujawsko-Pomorskiego 2007-2013;
4.4 Plan Z agospodarowania Przestrzennego Województwa Kujawsko-Pomorskiego;
4.5 Strategia Rozwoju Turystyki Województwa Kujawsko-Pomorskiego.
4.1 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO NA LATA 2013-2016
Program Opieki nad Zabytkami Województwa Kujawsko-Pomorskiego, stanowi najważniejszy dokument określający cele i kierunki działania w zakresie zachowania dziedzictwa kulturowego na obszarze województwa.
W trakcie prowadzenia prac przy Gminnej Ewidencji Zabytków oraz Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami dla Gminy Grudziądz na przełomie 2012/2013 roku wygasał wojewódzki program opieki nad zabytkami opracowany na lata 2009-2012. Nowy Program Opieki nad Zabytkami dla Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2013-2016 został przyjęty uchwałą Nr XXXIV/601/13 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 20 maja 2013 r.
W drugiej edycji Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Kujawsko-Pomorskiego omówiono, obok zasobu dziedzictwa kulturowego województwa i jego zmian w trakcie funkcjonowania wcześniejszego programu, przede wszystkim zakres działań praktycznych oraz usprawnień zarządzaniem materialnym i niematerialnym dziedzictwem kulturowym województwa. Innowacyjnym kierunkiem działań programu jest skierowanie szczególnej uwagi na dziedzictwo niematerialne województwa, w zakresie zachowywania wielowiekowych tradycji, zwyczajów i obyczajów, których istnienie świadczy o odrębności kulturowej i tożsamości regionalnej społeczeństwa.
Przyjęte w programie założenia w zakresie ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym województwa kujawsko-pomorskiego mają na celu przede wszystkim „utrzymanie różnorodności kulturowej województwa jako świadectwa historii regionu oraz potencjału dla rozwoju gospodarczego, jak również: 1. Zachowanie dziedzictwa materialnego, 2. Zachowanie dziedzictwa niematerialnego, 3. Kultywowanie tradycji regionalnych, 5. Wzrost świadomości społeczeństwa dla ochrony dziedzictwa kulturowego, wzrost konkurencyjności regionu”.
W ramach każdego z pięciu podrzędnych celów przyjęto kierunki działania, w ramach których określono wykonywanie oraz wspieranie wytyczonych zadań.
Wymienione powyżej działania w ramach poszczególnych kierunków działań zostały przytoczone hasłowo. W celu szczegółowego zapoznania się z zakresem działań należy odnieść się do Programu Opieki nad Zabytkami dla Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2013-1016 opublikowanego na stronie internetowej: www.kujawsko-pomorskie.pl.
4.2 STRATEGIA ROZWOJU WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO NA LATA 2007-2020
Strategia rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007-2020 przyjęta została w dniu 12 grudnia 2005 roku uchwałą Nr XLI/586/05 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego.
Problematyka ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego oraz opieki nad zabytkami w województwie kujawsko-pomorskim została ujęta w niniejszym dokumencie, jako jedno z podstawowych kierunków działań w zakresie promocji dziedzictwa kulturowego, w ramach jednego z dwóch głównych priorytetów:
1. Unowocześnienie struktury funkcjonalno-przestrzennej regionu.
W dokumencie podkreślono, że „dziedzictwo kulturowe, najczęściej postrzegane jako świadectwo przeszłości, bywa znaczącym czynnikiem rozwoju w przyszłości”, natomiast ,,…zróżnicowane dziedzictwo kulturowe występujące w województwie kujawsko-pomorskim, ze względu na unikalność niektórych jego zasobów, staje się znakiem rozpoznawczym regionu, jest czynnikiem przyciągającym turystów, a więc także jest czynnikiem rozwoju gospodarczego.’’
W celu spełnienia powyższych założeń zabytki nieruchome, ruchome jak również dziedzictwo niematerialne powinny mieć odpowiednią, w pełni ukazującą ich walory, prezencję.
Przyjęte w strategii kierunki działań w zakresie Promocji Dziedzictwa Kulturowego obejmują:
4.3 REGIONALNY PROGRAM OPERACYJNY WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO 2007-2013
Program przyjęty został Uchwałą nr 70/892/07 Zarządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 23 października 2007 r. Dokument ten stanowi podstawowy instrument realizacji celów przyjętej Strategii rozwoju województwa na lata 2007-2020. Podstawowym celem strategicznym programu jest poprawa konkurencyjności województwa oraz spójności społeczno-gospodarczej i przestrzennej jego obszaru.
W ramach realizacji polityki ochrony i wykorzystania zasobów kulturowych, określono działania w ramach osi priorytetowych:
1) rozwój infrastruktury społecznej:
– przez ochronę i zachowanie dziedzictwa kulturowego, wspieranie inwestycji ukierunkowanych na poprawę stanu technicznego obiektów lub zespołów zabytkowych, ich przystosowanie do świadczenia nowych funkcji np. kulturalnych. Natomiast dla wzmocnienia pozycji kulturalnej regionu, planowane są działania wspierające inwestycje rozwoju infrastruktury kultury o znaczeniu regionalnym, będących znakiem rozpoznawczym dla województwa;
– przez wzrost znaczenia turystyki, jako czynnika rozwoju społeczno-gospodarczego poprzez lepsze wykorzystanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, jak również wspieranie działań zwiększających efektywność wykorzystania niniejszych zasobów.
2) wspieranie przemian w miastach i obszarach wymagających ochrony:
– przez ożywienie społeczne i gospodarcze oraz odnowie infrastrukturalna oraz architektoniczno-urbanistyczną zdegradowanych terenów, w ramach wspierania działań rewitalizacji obszarów z cennymi zabytkami architektury, ukierunkowanymi na poprawę społeczno-gospodarczą, przy jednoczesnym zachowaniu bądź przywróceniu wartości kulturowych i historycznych tych terenów.
4.4 PLAN ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO
Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego będący najważniejszym dokumentem planistycznym województwa został przyjęty uchwałą Nr XI/135/03 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego w dniu 26 czerwca 2003 r.
Celem głównym zagospodarowania przestrzennego województwa jest „zbudowanie struktur funkcjonalno – przestrzennych podnoszących konkurencyjność regionu i jakość życia mieszkańców”. Natomiast głównym kierunkiem działań planistycznych odnoszących się do środowiska przyrodniczego i kulturowego jest ich ochrona i zachowanie, w jak najlepszym stanie, dla przyszłych pokoleń.
W ramach kierunków zagospodarowania przestrzennego województwa określono w układzie sfer:
W celu zachowania dziedzictwa kulturowego województwa określono wymóg przestrzegania następujących zasad:
1) zachowania dziedzictwa kulturowego w stanie umożliwiającym jego przetrwanie dla przyszłych pokoleń;
2) harmonijnego kształtowania krajobrazu kulturowego;
3) dbałość o integralność zabytkowych struktur urbanistycznych i ruralistycznych.
Szczególne znaczenie dla programowania ochrony i promocji dziedzictwa kulturowego Gminy Grudziądz mają działanie zaplanowane w zakresie:
Aktualnie realizowane są prace nad nowym planem zagospodarowania przestrzennego województwa, zgodnie z Uchwałą Nr VII/91/07 przyjętą przez Sejmik Województwa Kujawsko-Pomorskiego w dniu 23 kwietnia 2007 r.
4.3.1 ZMIANY PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO – OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE
Opracowanie powstało na podstawie art. 72 ust. 6 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dziennik Ustaw Nr 62, poz. 627 z późniejszymi zmianami) oraz zgodnie z powyżej wspomnianą Uchwałą Nr VII/91/07 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 23 kwietnia 2007 r. Opracowaniem objęto cały teren województwa, a jego podstawowym celem było scharakteryzowanie poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego i kulturowego, w celu określenia wniosków zmian.
W ramach omówienia walorów kulturowych regionu wyróżniono pięć obszarów o specyficznych cechach kulturowych:
Niniejsze opracowanie, przede wszystkim, szczegółowo omawia zasób zabytków archeologicznych, jednocześnie określa ich sposób ochrony i opieki nad nimi poprzez:
– zakaz prowadzenia jakichkolwiek prac inwestycyjnych bez zgody Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków na terenach stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków;
– zakaz jakiejkolwiek ingerencji w substancję grodzisk;
– ochrona stanowisk nieposiadających ekspozycji terenowej, polegająca na ich dostępności do celów inwestycyjnych pod warunkiem przeprowadzenia niezbędnego zakresu prac archeologicznych zapewniających odpowiednie warunki ochrony konserwatorskiej. Zakres badań archeologicznych na stanowiskach dopuszczonych do inwestycji określa Wojewódzki Konserwator Zabytków, w zależności od charakteru planowanych inwestycji;
– w rejonie stanowisk archeologicznych wszelkie prace ziemne można wykonywać po uzgodnieniu i za pozwoleniem wojewódzkiego konserwatora zabytków.
W ramach przedstawionych wniosków do projektu zmiany wojewódzkiego planu zagospodarowania przestrzennego, określono następujące wytyczne w ramach ochrony dziedzictwa kulturowego:
4.5 STRATEGIA ROZWOJU TURYSTYKI WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO
Opracowanie zostało przyjęte przez Sejmik Województwa Kujawsko-Pomorskiego uchwałą nr XXV/3003/04 w dniu 31 sierpnia 2004 r.
Podstawowym celem Strategii jest podniesienie konkurencyjności i atrakcyjności turystycznej województwa, między innymi przez podjęcie działań dotyczących:
– dbałości o zasoby środowiska kulturowego i przyrodniczego, odzwierciedloną w renowacji zabytków o szczególnym znaczeniu dla turystyki;
– rozwoju produktu turystycznego województwa, poprzez wzmacnianie funkcji kulturalnej miast oraz wykorzystanie dziedzictwa kulturowego dla zwiększenia ruchu krajoznawczego.
Rozdział 5.
UWARUNKOWANIA OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO WYNIKAJĄCE Z POWIATOWYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH, PLANISTYCZNYCH I PROGRAMOWYCH
Powiat grudziądzki nie posiada opracowanego Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami. Niestety również dotychczas uchwalone dokumenty strategiczne oraz planistyczne marginalnie podejmują lub w ogóle nie zawierają zagadnień związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego regionu.
5.1 STRATEGIA ROZWOJU POWIATU GRUDZIĄDZKIEGO
Strategia Rozwoju Powiatu Grudziądzkiego została przyjęta Uchwałą Nr V/11/2003 Rady Powiatu Grudziądzkiego z dnia 13 marca 2003 r. Określa ona cele oraz zadania w zakresie rozwoju powiatu. Cel strategiczny dla powiatu określono jako ,,SILNY EKONOMICZNIE POWIAT”, do którego realizacji mają dążyć wszystkie zaangażowane podmioty.
Jako słaby punkt dotychczasowego rozwoju powiatu wskazano na słabe wykorzystanie walorów turystycznych, w związku z tym, jako jedno z podstawowych celów pośrednich określono cel pt. ,,ATRAKCYJNY TURYSTYCZNIE POWIAT”. Niestety wśród zadań do osiągnięcia tego celu nie wskazano żadnych działań związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego.
Strategia rozwoju powiatu grudziądzkiego praktycznie pomija pod każdym względem ochronę dóbr dziedzictwa kulturowego materialnego i niematerialnego.
5.2 WIELOLETNI PLAN INWESTYCYJNY NA LATA 2008-2012
Wieloletni plan inwestycyjny przyjęto uchwałą nr IX/32/2003 Rady Powiatu Grudziądzkiego z dnia 29 października 2003 roku, a czas jego realizacji wyznaczono na lata 2008-2013.
Żadne inwestycje związane z ochroną dziedzictwa kulturowego znajdującego się na terenie Gminy Grudziądz nie zostały objęte planem.
Rozdział 6.
UWARUNKOWANIA OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO WYNIKAJĄCE
Z GMINNYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH, PLANISTYCZNYCH I PROGRAMOWYCH
Podstawowymi dokumentami strategicznymi, planistycznymi i programowymi na szczeblu gminnym, są:
6.1 Strategia Rozwoju Gminy Grudziądz na lata 2004-2013;
6.2 Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Grudziądz na lata 2008 – 2013;
6.3 Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego;
6.4 Plany odnowy miejscowości Gminy Grudziądz;
6.5 Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego.
6.1 STRATEGIA ROZWOJU GMINY GRUDZIĄDZ NA LATA 2004-2013
Strategię Rozwoju Gminy Grudziądz na lata 2004-2013 przyjęto uchwałą nr XVI/91/2008 Rady Gminy w Grudziądzu z dnia 22 lutego 2008 r., zmiany zawarto w uchwale nr XIX/119/2008 z dnia 12 sierpnia 2008 r. oraz uchwale nr XLIII/265/2010 z dnia 28 października 2010 r. Cel strategiczny dla gminy Grudziądz został określony, jako:,,DYNAMICZNY I WIELOKIERUNKOWY ROZWÓJ GMINY”.
Do realizacji powyższego celu zdefiniowano następujące cele cząstkowe:
- atrakcyjna turystycznie gmina;
- aktywne i wykształcone społeczeństwo;
- partnerskie związki z samorządami.
Przyjęte cele pośrednio mają również wpływ na ochronę, opiekę i promocję dziedzictwa kulturowego na terenie gminy. W ramach diagnozy określono w skrócie walory kulturowe gminy.
6.2 PLAN ROZWOJU LOKALNEGO GMINY GRUDZIĄDZ NA LATA 2008-2013
Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Grudziądz przyjęto uchwałą nr XIX/120/2008 Rady Gminy Grudziądz z dnia 12 sierpnia 2008 roku. W ramach planu szeroko omówiono historię wszystkich miejscowości, jak również wymieniono zabytki wpisane do ewidencji zabytków nieruchomych, jak również do rejestru zabytków, przyjmując stan ewidencji z 2007 roku. Przedstawiono również postulat wpisania do rejestru zabytków kilkudziesięciu obiektów znajdujących się na terenie gminy.
Głównym celem planu było wskazanie konkretnych zadań i inwestycji do zrealizowania. Jako inwestycje o priorytetowym znaczeniu dla rozwoju gminy, związane pośrednio z ochroną, opieką i promocją dziedzictwa kulturowego należy uznać:
– ciągłą rozbudowę infrastruktury turystycznej (wytyczanie i budowa nowych ścieżek rowerowych, budowa terenów i obiektów rekreacyjno-sportowych, wspieranie i pomoc przy zwiększaniu bazy noclegowej, rozwój agroturystyki).
6.3 STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY GRUDZIĄDZ
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Grudziądz przyjęto uchwałą nr XXX/211/2013 Rady Gminy Grudziądz z dnia 18 lipca 2013 roku.
W ramach uwarunkowań studium, wynikających ze stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków, oraz dóbr kultury współczesnej przedstawiono zabytki wpisane do rejestru zabytków, rys historyczny poszczególnych miejscowości oraz ewidencję obiektów zabytków według stanu z 5 grudnia 2010 roku. Przedstawiono również postulaty o wpis do rejestru zabytków kilkunastu obiektów architektury i budownictwa, cmentarzy, fortów z obwodu fortyfikacji Twierdzy Grudziądz oraz zespołu dworsko-parkowego w Maruszy.
W celu ochrony wartości zabytkowych i kulturowych zabytków w studium wyznaczono obszary i obiekty objęte ochroną konserwatorską, jak również zasady ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym ograniczenia w zagospodarowaniu. W ramach kierunków ochrony wskazano działania dążące do:
I GENERALNE ZASADY OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
II PODSTAWOWE ZASADY OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO NIEWPISANEGO DO REJESTRU ZABYTKÓW
W ramach studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania Gminy Grudziądz wyznaczono
również strefy ochrony konserwatorskiej, wskazane graficznie na mapie, obejmujące:
W poszczególnych strefach konserwatorskich ustalono ochronę wartości kulturowych poprzez uwzględnienie w zagospodarowaniu przestrzennym następujących zasad:
– uwzględnienie i ustalenie szczegółowych zasad ochrony w miejscowym planie lub w decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu poprzez określenie zakazów, nakazów i dopuszczeń w zagospodarowaniu terenu;
– szczegółowe granice terenów strefy ochrony konserwatorskiej zostaną wyznaczone w dokumentach planistycznych, na podstawie wytycznych wojewódzkiego konserwatora zabytków;
– zachowanie zasadniczych elementów historycznego rozplanowania tj. utrzymanie gabarytów, formy budynków i budowli, istniejącej linii zabudowy, sieci dróg, alei, szpalerów, zadrzewień, osi widokowych i kompozycyjnych;
– dostosowanie nowej zabudowy do historycznej kompozycji przestrzennej w zakresie dostosowania zasadniczych proporcji wysokościowych obiektów, linii zabudowy, przy jednoczesnym założeniu harmonijnego współistnienia elementów kompozycji historycznej i współczesnej.
Opracowany Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Grudziądz na lata 2013-2017 stanowi odzwierciedlenie oraz uzupełnienie wyznaczonych w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania kierunków i zasad ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym gminy. Odmiennie niż uchwalone studium, program oparty został na opracowanej pod koniec 2012 r. Gminnej Ewidencji Zabytów Nieruchomych, przyjętej przez Kujawsko-Pomorskiego Konserwatora Zabytków pismem z dnia 29 maja 2013 r. Nr WUOZ.T.WRD.5133.2.2013.TK. W związku z tym w przypadku przygotowywania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego czy wydawania decyzji o zagospodarowaniu przestrzennym terenu należy korzystać z opracowanej Gminnej Ewidencji Zabytków Nieruchomych.
6.4 PLANY ODNOWY MIEJSCOWOŚCI GMINY GRUDZIĄDZ
Gmina Grudziądz przyjęła dla większości miejscowości z terenu gminy ,,Plany odnowy miejscowości”, które w większym lub mniejszym stopniu omawiają dziedzictwo kulturowe danej miejscowości oraz poszczególne zabytki nieruchome i archeologiczne, jak również wytyczają cele i zadania związane z ich opieką oraz ochroną.
Opracowanie oraz wdrożenie planów odnowy miejscowości związano z określonymi korzyściami, które bezpośrednio lub pośrednio mają wpływ na zachowanie dziedzictwa kulturowego na różnych jego płaszczyznach, a polegającymi na:
1) odbudowie i wzmocnieniu tożsamości kulturowej oraz aktywizacji mieszkańców poprzez programy edukacyjno-kulturalne, kierowane do różnych grup mieszkańców;
2) wzroście atrakcyjności życia społeczno-kulturalnego na wsi;
3) wdrażaniu pozytywnych zmian akceptowanych przez mieszkańców;
4) aktywacji społeczności lokalnej – wzroście tożsamości z miejscem zamieszkania i stopnia integracji mieszkańców wokół działania na rzecz środowiska – miejscowości.
Jednym z podstawowych priorytetów przyjętych w większości opracowanych planów, który ma na celu poprawę komfortu życia mieszkańców jest zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego, poprzez zwiększenie dostępności mieszkańców wsi do instytucji kultury, budowę i remonty świetlic wiejskich, udostępniania obiektów kulturowych, promocję zespołu Fortyfikacji Twierdzy Grudziądz, promocja pomników przyrody i parku krajobrazowego, uporządkowanie cmentarzy, promocja zabytkowych kościołów.
6.1 MIEJSCOWE PLANY ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO
Władze gminy systematycznie i w ramach potrzeb uchwalają kolejne miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. W trakcie opracowywania Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami na terenie gminy obowiązuje 66 miejscowych planów zagospodarowania, które w większym lub mniejszym stopniu określają warunki ochrony i opieki nad zabytkami.
Rozdział 7.
CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY GRUDZIĄDZ
Gmina Grudziądz jest gminą wiejską, położoną w północno-wschodniej części województwa kujawsko-pomorskiego, w powiecie grudziądzkim, składającą się z 22 wsi sołeckich i 10 miejscowości bez statusu sołectwa. Gmina sąsiaduje z gminą Chełmno, Dragacz, Grudziądz Miasto, Gruta, Nowe, Płużnica, Radzyń Chełmiński, Rogóźno oraz Sadlinki i Stolno. Przez teren gminy przebiegają główne drogi krajowe A1, S1 oraz 16 i 55, jak również droga wojewódzka nr 534.
Najstarsze ślady osadnictwa na terenie Gminy Grudziądz pochodzą z epoki kamiennej, o czym świadczą odnalezione w Małym Rudniku, Turznicach oraz Skarszewach zabytki kamienne z okresu mezolitu. Państwo Polan u schyłku panowania Mieszka I przejęło kontrolę nad ziemiami położonymi pomiędzy Wisłą, Osą i Drwęcą. Tu spotkały się odmienne kultury i religie Słowian i Prusów, co było przyczyną wielu zatargów i grabieżnych wypraw wojennych. Prusowie na początku XI w. opanowali na wiele lat piastowskie tereny na południe od Osy, a na wzgórzu obronnym wybudowali twierdzę zwaną Gródkiem. Gródek powrócił do państwa polskiego w 1065 r. Tereny te stanowiły część ziemi chełmińskiej, którą wraz z innymi, Konrad Mazowiecki przekazał Zakonowi Szpitala Najświętszej Marii Panny w 1228 roku. Dopiero w 1466 roku drugi pokój toruński przywrócił ziemię chełmińską do Polski. W połowie XVI w. dolinę Wisły zasiedlili osadnicy holenderscy i fryzyjscy - mennonici. W okolicach Grudziądza osiedlili się w miejscowościach: Wielki Wełcz – 1564 r., Mały Wełcz – 1573 r., Rozgarty – 1590 r., Sosnówce – 1595 r., Parskach -1618 r. oraz w Brankówce w 1628 r. Ze spisów ludności z 80-tych lat XIX wieku wynika, że monnonici zamieszkiwali również wsie: gać, Mały rudnik, Skarszewy, Sztynwag, Szynych, Węgrowo oraz Zakurzewo. Mennonici wnieśli na tereny przywiślane wyższy poziom gospodarki rolnej, usprawnili system odwodnień terenów podmokłych, budowanie kanałów przyczyniając się do lepszego zagospodarowania doliny Wisły. W trakcie długotrwałych wojen szwedzkich w latach 1560-1655 teren obecnej gminy Grudziądz poniósł największe szkody i spustoszenia. Doszło wówczas do wielkiego wyludnienia terenu. W czerwcu 1629 r. na terenie wsi Szynych miała miejsce wielka koncentracja wojsk polskich pod wodzą hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego przed wyruszeniem na spotkanie z armią szwedzką pod Trzcianem. Dopiero w 1667 r. za panowania Jana Sobieskiego nastąpiło uporządkowanie tych terenów. Po pierwszym rozbiorze Polski teren gminy znalazł się pod panowaniem Prus, stając się częścią składową Prus Zachodnich. W tym czasie nastąpiła ożywiona kolonizacja. Po 1776 r. powstał rozległy system fortyfikacyjny, co łączyło się z militarnymi planami Fryderyka II. W latach 1806-1807 w czasie wojny francusko-pruskiej tereny gminy stały się linią frontowa podczas zdobywania twierdzy Grudziądz. W 1807 r. nastąpiło zawieszenie broni oraz podpisanie traktatu pokojowego w Tylży, w wyniku, którego powstało Księstwo Warszawskie. Południowa część obecnej gminy została wcielona do nowo powstałego Księstwa, natomiast północna część wraz z miastem Grudziądzem pozostała w Prusach w obrębie obwodu kwidzyńskiego. Stan ten trwał do 1813 r.
Po wojnie niemiecko-francuskiej, w latach 1870-1871, nastąpiła akcja wynarodowienia Polaków. Tereny gminy zostały w dużej mierze zasiedlone przez rdzenna ludność niemiecką. Na mocy traktatu wersalskiego z dnia 28 czerwca 1919 r. ziemia chełmińska wraz z miastem Grudziądzem i powiatem grudziądzkim wróciła do Polski. W końcu 30-tych lat XX wieku zaostrzyły się stosunki ludności polskiej i niemieckiej. 3 września 1939 roku Niemcy zajęli znaczną część powiatu grudziądzkiego na wschód od Osy oraz zmusili obronne Książęcych Gór do wycofania się na południowy- zachód. 4 września Grudziądz znalazł się pod okupacją hitlerowską. Książęce Góry, Grupa, Marusza i okoliczne miejscowości stały się miejscem licznych zbrodni. Lata okupacji i miejsca masowych egzekucji upamiętniają liczne pomniki i tablice męczeństwa. Działania armii radzieckiej w rejonie miasta Grudziądz rozpoczęły się pod koniec stycznia 1945 r. a zakończyły się 6 marca 195 r. wyzwoleniem miasta Grudziądza z okupacji niemieckiej.
( źródło: www.grudziadz.ug.gov.pl)
Osady na terenie gminy Grudziądz posiadają metrykę średniowieczną lub XVI – i XVII - wieczną. Charakterystyczną cechą osadnictwa na tym terenie jest jego różnorodność obok dawnych majątków ziemskich z zachowanymi do dzisiaj dworami i podwórzami folwarcznymi, odnajdujemy wsie powstałe poprzez osiedlenie się Menonitów. Niestety ślady osadnictwa mennonickiego zanikają z terenu w zatrważającym tempie, również tereny dawnych majątków ziemskich tracą swój pierwotny układ przestrzenny, składający się z dworu i podwórza folwarcznego oraz istniejącej w pobliżu wsi ze szkołą, karczmą i innymi zabudowaniami. Do najlepiej zachowanych pod względem ruralistycznym wsi należą miejscowości: Parski, Wielki Wełcz, Zakurzewo, Dusocin, Marusza, Piaski oraz Szynych.
Na terenie Gminy Grudziądz znajduje się wiele cennych zabytków nieruchomych, wśród których należy wymienić przede wszystkim zabytki: sakralne, budownictwa obronnego, architektury rezydencjonalnej, wiejskiego budownictwa murowanego i drewnianego, techniki oraz zabytkowe założenia zieleni projektowanej oraz cmentarze, obecnie często nieczynne i zapomniane.
Do najcenniejszej grupy należą zabytki sakralne średniowieczne, barokowe oraz z wzniesione na początku XX wieku. Niestety dotychczas tylko dwie świątynie zostały objęte prawną ochrona poprzez wpis do rejestru zabytków.
7.3.2 ZABYTKI BUDOWNICTWA OBRONNEGO
Niemniej cenny zespół zabytków, stanowią przykłady dawnego budownictwa obronnego i założeń, pochodzące z kolejnych etapów rozbudowy umocnień Twierdzy Grudziądz. Niestety wiele z tych zachowanych zabytków jest nieodwracalnie niszczona:
7.3.3 ZABYTKI ARCHITEKTURY REZYDENCJONALNEJ
Kolejną grupą zabytków nieruchomych o znacznych wartościach zabytkowych stanowią założenia dworsko-parkowe oraz założenia folwarczne pochodzące z II połowy XIX w. lub z pocz. XX w., z zachowanymi w przewarzającej części dworami lub pałacami, budynkami gospodarczymi o różnym stanie zachowania oraz założeniami zieleni projektowanej. Na szczególną uwagę zasługują zespoły znajdujące się w Maruszy, Małych Lniskach i Wielkich Lniskach oraz dworki z majątków ziemskich mieszczące się w Mokrem i Nowej Wsi.
Niestety w najlepszym stanie zachowania znajduje się tylko dwór w Maruszy. Natomiast pozostałe dwory w mniejszym lub większym stopniu ulegają dalszej destrukcji, poprzez brak bieżących prac konserwatorskich lub niewłaściwe użytkowanie zabytku i niedostateczną ochronę. Niestety w przeważającej części rezydencji zachowały się nieliczne ślady pierwotnego wyposażenia i wystroju. Większość wnętrz poszczególnych dworów uległa zniszczeniu, po II wojnie światowe, po przejęciu ich przez Skarb Państwa Polskiego i przekształceniu dawnych zespołów folwarcznych w Państwowe Gospodarstwa Rolnicze. Na obecny zły stan dworów wpływa niewłaściwe użytkowanie ich, poprzez pełnienie przez nie funkcji mieszkań komunalnych oraz brak wymaganych środków na prowadzenie prawidłowych prac konserwatorskich.
7.3.4 ZABYTKOWE UKŁADY PRZESTRZENNE
Na uwagę zasługują zabytkowe układy przestrzenne, wśród których na terenie gminy Grudziądz, wyróżnić można: dawne zespoły dworsko-parkowe oraz zespoły młyńskie. Do najlepiej zachowanych układów przestrzennych ujętych w ewidencji zabytków należy teren zespołu podworskiego w Wielkich Lniskach oraz zespołu młyńskiego w Rudzie.
Do tej pory nie ujęto ani w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków ani w Gminnej Ewidencji Zabytków żadnych układów ruralistycznych. W Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania dla Gminy Grudziądz, strefową ochrona konserwatorską objęto centra wszystkich wsi. Prawie wszystkie osady wiejskie na terenie gminy posiadają metrykę średniowieczną lub przynajmniej XVII-sto wieczną. Większość z nich zachowała do naszych czasów czytelny pierwotny układ ruralistyczny.
7.3.5 ZABYTKI BUDOWNICTWA MUROWANEGO I DREWNIANEGO
Na terenie Gminy Grudziądz znajduje się kilkadziesiąt zabytków budownictwa murowanego i drewnianego pełniącego funkcje mieszkalne, inwentarskie i gospodarcze. Zachowana zabudowa odzwierciedla kolejne dzieje regionu, związane z jego osadnikami. Do najważniejszych z nich należą drewniane chałupy mennonickie znajdujące się w Sosnówce i Sztynwagu, tzw. zagrody liniowe murowane i murowano - drewniane zachowane w Szynychu, Rozgartach, Małym Rudniku. Na uwagę zasługują również zabudowania pozostałe po kolonistach z dawnych Prus np. w Linarczyku, czy tzw. poniatówki w Węgrowie będące świadkami przesiedlania mieszkańców z południowego-wschodu Polski. Do cennych przykładów budownictwa murowanego należą budynki mieszkalne dawnych bogatych gospodarzy (tzw. Bauerhof), zachowane w Sosnówce, Szynychu, Skarszewach, Mokrem oraz Nowej Wsi i Dusocinie, często wznoszone w formie małych dworków. Również budynki szkolne zachowane w Białym Borze, Gogolinie, Sosnówce, Piaskach, Kobylance oraz Wielkim Wełczu i Zakrzewie, stanowią wartościowe przykłady budownictwa murowanego z przełomu XIX i XX wieku.
Cenny zabytek stanowi również dom młynarza z zespołu młyńskiego w Rudzie, karczmy w Szynychu i Piaskach. Do ciekawych zabytków budownictwa mieszkalnego należą, pochodzące z początku XX w. pastorówki ewangelickie, znajdujące się w pobliżu zachowanych kościołów ewangelickich w Piaskach i Mokrem, charakteryzujące się bogatym detalem architektonicznym elewacji lub rozczłonkowaniem bryły budynku.
Wykaz obiektów – patrz Gminna Ewidencja Zabytków Nieruchomych – załącznik nr 1.
Kolejną grupę zabytków stanowią, pochodzące z końca XIX-go wieku lub z pocz. XX w., znajdujące się w Daszkowie, Turznicach oraz Rudzie młyny wodne, w Lisich Kątach, Małym Rudniku dróżnicówki (strażnice kolejowe), oraz dworzec kolejowy i kolejowy budynek mieszkalny w Wałdowie Szlacheckim. Wszystkie wspomniane zabytki stanowią charakterystyczne przykłady tego typu zabudowań, powstające w danych czasach. Ciekawym zabytkiem techniki, niespotykanym w zespołach podworskich z terenu ziemi chełmińskiej, jest wieża zielarska znajdująca się w Maruszy.
7.3.7 ZABYTKI ZIELENI PROJEKTOWANEJ
Obok zabytków architektury i budownictwa, jak również układów przestrzennych na terenie gminy znajduje się kilka zabytkowych założeń zieleni projektowanej, pochodzących z dawnych zespołów dworsko-parkowych lub dużych majątków ziemskich. Najczęściej są to założenia parkowe pochodzące z II poł. XIX w., które w mniejszym lub większym stopniu zachowały pierwotny drzewostan. Niestety żadne z nich nie zachowało do dzisiejszych czasów zaprojektowanego układu alei i ścieżek.
Ostatnią grupę zabytków nieruchomych stanowią cmentarze czynne i nieczynne. Na terenie gminy Grudziądz odnaleźć można kilka typów cmentarzy. Najstarszymi nekropoliami są cmentarze katolickie pochodzące z XIV w. usytuowane wokół średniowiecznych świątyń w Mokrem i Wielkim Wełczu. Następnie z końca XVII w. oraz z XVIII w. pochodzą cmentarze mennonickie znajdujące się w Sosnówce i Wielkim Wełczu. W XIX w. powstały wszystkie cmentarze ewangelickie, jak również cmentarze pocholeryczne. Z końca XIX w. i pocz. XX w. pochodzą cmentarze parafialne w Mokrem i Nowej Wsi. Większość nieczynnych cmentarzy mennonickich i ewangelickich zachowała do naszych czasów czytelny kształt działki, z zachowaną częściowo pierwotną zielenią, w postaci wiekowych dębów i buków oraz charakterystycznego barwinka rozciągającego się po całym terenie cmentarzy. Niestety nieliczne z nich posiadają ślady pierwotnych układów przestrzennych. Najwięcej nagrobków zachowało się na cmentarzu w Białym Borze, Sosnówce, Wielkim Wełczu, Rudzie, Gaci, Małym Rudniku, Szynychu, jak również w Węgrowie. Część z cmentarzy została prawie całkowicie zdewastowana, pozostały na nich pojedyncze nagrobki.
Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytków i znajdujące się w rejestrze zabytków oraz w wojewódzkiej ewidencji zabytków na terenie Gminy Grudziądz stanowią przede wszystkim wyposażenie kościołów. Ze względu na ich bezpieczeństwo w opracowaniu nie zostają przytoczone żadne dane z tego zakresu.
Na terenie gminy Grudziądz znajdują się 734 stanowiska archeologiczne, będące śladami materialnej działalności ludzkiej w przeszłości, które podlegają ochronie konserwatorskiej. Stanowiska archeologiczne nie są eksponowane w terenie, posiadają dużą wartość poznawczą, lecz w niektórych przypadkach są już zniszczone (np.: zabudowane). Stanowiska wyznaczone zostały na podstawie Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) i znajdują się w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków Nieruchomych Archeologicznych. Stanowiska archeologiczne zlokalizowane są na obszarze całej gminy, przeciętnie zajmują powierzchnie około 500m2 - 2000m2, dosyć znaczna ilość ich znajduje się w Piaskach i Białym Borze, największe zlokalizowane stanowisko znajduje się się w Zakurzewie w rejonie ujścia Osy do Wisły, o powierzchni łącznie około 30ha. Pod względem pełnionych funkcji obiektów zakwalifikowano je najczęściej, jako punkty osadnicze i osady, w mniejszym stopniu występują obozowiska, ślady osadnicze; pojedynczy obiekt to cmentarzysko. Występują stanowiska pojedyncze jak i złożone (składające się z kilku warstw historycznych). Odkryte znaleziska historyczne datowane są na okresy: pradzieje, epoka kamienia, mezolit, neolit, epoka brązu, okres rzymski, wczesne średniowiecze, późne średniowiecze, czasy nowożytne.
7.6 ZABYTKI OBJĘTE PRAWNYMI FORMAMI OCHRONY
Podstawowe formy ochrony zabytków według Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. z 2003 r. nr 162, poz. 1568, art. 7 z późn. zm.) stanowią:
2) uznanie za pomnik historii;
3) utworzenie parku kulturowego;
4) ustalenia ochrony w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.
Na terenie Gminy Grudziądz tylko kilkanaście zabytków objętych jest dotychczas prawnymi formami ochrony, w postaci wpisu do rejestru zabytków, czy poprzez ustalenia ochrony w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Żaden zabytek nie jest chroniony prawnie poprzez uznanie za pomnik historii, czy utworzenie parku kulturowego.
7.6.1 REJESTR ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH
Zgodnie z Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. z 2003 r. nr 162, poz. 1568, art. 8 z późn. zm) rejestr zabytków prowadzi wojewódzki konserwator zabytków, w tym przypadku Kujawsko-Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Toruniu.
– Zabytek nieruchomy może zostać wpisany do rejestru z urzędu lub na wniosek właściciela lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym zabytek się znajduje (Dz. U. z 2003 r. nr 162, poz. 1568, art. 9, ust. 1 z późn. zm.). Do rejestru może być wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a także nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku. Wpisu dokonuje właściwy Wojewódzki Konserwator Zabytków wydając decyzję administracyjną.
Na terenie Gminy Grudziądz do rejestru zabytków nieruchomych do tej pory wpisano 6 zabytków, w tym: 2 zabytki architektury sakralnej, 1 zabytek budownictwa wiejskiego w formie zagrody wiejskiej; 3 zabytki zieleni oraz 1 zabytek budownictwa obronnego. Do rejestru zabytków wpisano z terenu Gminy Grudziądz:
Ewidencja zabytków zgodnie z Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. z 2003 r. nr 162, poz. 1568, art. 21 z późn. zm) powinna stanowić podstawę do sporządzenia programu opieki nad zabytkami czy to przez województwo, powiat czy gminę.
Gminną Ewidencję Zabytków na terenie gminy prowadzi wójt, burmistrz lub prezydent w formie zbioru kart adresowych zabytków.
Ewidencja zabytków według ustawy powinna zawierać:
1) zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków;
2) zabytki nieruchome niewpisane do rejestru zabytków a ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków;
3) inne zabytki nieruchome wyznaczone przez Wójta Gminy w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.
7.7.1 EWIDENCJA ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH
Opracowanie Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Grudziądz zostało poprzedzone sporządzeniem Gminnej Ewidencji Zabytków. Ewidencję wykonano na podstawie:
1) wykazu nieruchomych zabytków rejestrowych dla Gminy Grudziądz;
2) wykazu wojewódzkiej ewidencji zabytków dla Gminy Grudziądz (zabytki architektury i budownictwa, cmentarze, zieleń projektowana, założenia przestrzenne);
3) wykazu zabytków nieruchomych postulowanych o wpis do ewidencji zabytków;
4) wykazu zabytków ujętych w Uchwale nr XIV/117/2000 Rady Gminy w Grudziądzu z dnia 24 lutego 2000 r.;
5) lustracji terenowej, mającej na celu sprawdzenie stanu zachowania zabytków ujętych w ewidencji, jak również uzupełnieniu jej o obiekty nieobjęte dotychczas żadną ochroną a posiadające wartości zabytkowe.
Gminna Ewidencja Zabytków Nieruchomych dla Gminy Grudziądz została przyjęta i zaopiniowana przez Kujawsko-Pomorskiego Konserwatora Zabytków pismem z dnia 29 maja 2013 r. Nr WUOZ.T.WRD.5133.2.2013.TK. Przyjęte zmiany w ewidencji zabytków zostały jednocześnie wprowadzone do wojewódzkiej ewidencji zabytków Zarządzeniem nr 11 K-P WKZ z dnia 29 maja 2013 r. w sprawie włączenia i wyłączenia z wojewódzkiej ewidencji zabytków kart ewidencyjnych zabytków nieruchomych niewpisanych do rejestru zabytków z terenu Gminy Grudziądz. Z dniem 3 kwietnia 2013 r. zawartość wojewódzkiej ewidencji zabytków nieruchomych została uzupełniona o informacje i zasób obiektów przyjętych w Gminnej Ewidencji Zabytków. Tym samym obydwie ewidencje posiadają jednobrzmiące wykazy zabytków.
Gminna Ewidencja Zabytków Nieruchomych dla Gminy Grudziądz zawiera 192 zabytki, w tym 6 wpisanych do rejestru zabytków.
Wśród zabytków objętych GEZ znajdują się:
Pełny wykaz Gminnej Ewidencji Zabytków dla Gminy Grudziądz stanowi Załącznik nr 1 do Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami. Załącznik nr 4 stanowi natomiast graficzne przedstawienie Gminnej Ewidencji Zabytków.
W trakcie lustracji terenowej oraz opiniowania Gminnej Ewidencji Zabytków dla Gminy Grudziądz przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu zweryfikowano wykaz wojewódzkiej ewidencji zabytków, jak również wykaz obiektów objętych ochroną konserwatorską przedstawiony w Uchwale nr /117/200 Rady Gminy w Grudziądzu z dnia 24 lutego 2000 r., który został powtórzony w ,,Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Grudziądz”, stanowiącego załącznik nr 1 do Uchwały Rady Gminy Grudziądz nr XXXII/211/2013 z dnia 18 lipca 2013 r.
W konsekwencji z wojewódzkiej ewidencji zabytków wykreślono:
1) obiekty nie posiadające wartości zabytkowych;
2) zabytki, które utraciły wartości zabytkowe;
3) zabytki, które uległy na przestrzeni lat rozbiórce, a nadal znajdowały się w ewidencji;
4) cmentarze miejsca pamięci narodowej.
Natomiast z wykazu obiektów objętych ochroną konserwatorską przedstawionego w Uchwale nr /117/200 Rady Gminy w Grudziądzu z dnia 24 lutego 2000 r., jak również w ,,Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Grudziądz”, stanowiącego załącznik nr 1 do Uchwały Rady Gminy Grudziądz nr XXXII/211/2013 z dnia 18 lipca 2013 r. należy wykreślić:
7.7.2 EWIDENCJA NIERUCHOMYCH ZABYTKÓW ARCHEOLOGICZNYCH
Wojewódzka Ewidencja Zabytków Nieruchomych Archeologicznych dla Gminy Grudziądz powstała w ramach ogólnopolskiego programu badawczo-ewidencyjnego pt. Archeologiczne Zdjęcia Polski (AZP), opracowanego w Ośrodku Dokumentacji Zabytków, a wdrożonego do realizacji w 1978 roku i nadal prowadzonego. Celem programu jest rozpoznanie metodą badań powierzchniowych i poprzez kwerendę źródłową stanowisk archeologicznych na terenie całego kraju oraz budowa archiwum informacji o stanowiskach archeologicznych. Podstawową wartością programu AZP jest identyfikacja przestrzenna stanowisk archeologicznych i dzięki temu wspieranie w formułowaniu zasad ochrony dziedzictwa archeologicznego w dokumentach planistycznych.
Ze względu na dużą ilość nieruchomych zabytków archeologicznych znajdujących się na terenie gminy, a wpisanych do wojewódzkiej ewidencji zabytków, opracowanie gminnej ewidencji zabytków nieruchomych archeologicznych dla Gminy Grudziądz przewiduje się, jako II etap prac przy opracowaniu Gminnej Ewidencji Zabytków dla Gminy Grudziądz.
Na dzień dzisiejszy ewidencję zabytków archeologicznych dla gminy stanowi wojewódzka ewidencja zabytków archeologicznych nieruchomych określona w wykazie z dnia 3 grudnia 2010 r., przekazanym gminie przez WUOZ w Toruniu. W wojewódzkiej ewidencji znajduje się 734 zabytki archeologiczne nieruchome.
Rozdział 8.
WYTYCZNE POTENCJALNYCH DZIAŁAŃ W ZAKRESIE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY
Przeprowadzona lustracja terenowa w trakcie opracowywania Gminnej Ewidencji Zabytków dla Gminy Grudziądz, wykazała, że obszar gminy charakteryzuje się różnorodnym zasobem zabytków sakralnych i świeckich pochodzących z różnych okresów. Wśród nich wyróżnić należy takie, które można by, ze względu na duże wartości zabytkowe, objąć szerszą ochroną prawną, a niestety do dzisiaj znajdują się tylko w ewidencji zabytków.
Podwyższenie rangi, jak również zwiększenie ochrony zabytków można uzyskać przez nadanie zabytkowi tytułu „pomnika historii”, powołania ,,parku kulturowego” czy wpisania do rejestru zabytków.
Poniższe propozycje stanowią wynik oceny konserwatorskiej, jednak w żadnej sposób nie obligują prawnie właścicieli terenów czy obiektów zabytkowych do zastosowania się do niniejszych postulatów.
8.1 DZIAŁANIA W OBSZARZE USTAWOWYM W RAMACH OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI
Działania w obszarze ustawowym w ramach ochrony i opieki nad zabytkami powinny polegać na prowadzeniu przez samorząd gminy polityki mającej na celu ochronę i promowanie najcenniejszego dziedzictwa kulturowego między innymi przez podwyższenie jego rangi poprzez:
1. Nadanie zabytkom tytułu,,pomnika historii”. Tytuł nadawany jest przez prezydenta państwa polskiego. Dzięki uznaniu zabytku za pomnik historii, utrwala się jego ochronę prawną, jak również podwyższa rangę na tle pozostałych.
Postuluje się aby samorząd gminy Grudziądz czynnie wspierał działania prowadzące do nadania tytułu pomnika historii: Krajobrazowi pomennonickiemu Doliny Wisły. Nadanie tytułu utrwali rangę, jak również umożliwi łatwiejsze pozyskiwanie ewentualnych środków finansowych.
2. Powoływanie,,parków kultury”. Proponuje się, podjęcia czynnych działań w kierunku powołania parku kultury na terenie:
1) cmentarza mennonickiego w Sosnówce wraz z otoczeniem;
2) cmentarza mennonickiego w Wielkim Wełczu;
3) cmentarza ewangelickiego z kaplicą grobową w Mokrem;
4) kolonii ,,Poniatówek” w Węgrowie;
5) Fortu Grupowego Wielka Księża Góra;
6) Fortu Grupowego Mała Księża Góra;
10) Linii schronów piechoty z rozbudowy mobilizacyjnej Twierdzy Grudziądz 1914 r.;
11) Zespołu schronów fortyfikacji polskich ,,Linii Osy” z 1939 r.;
12) Linii schronów z zespołu fortyfikacji niemieckich z 1944-1945 r.
3. ,, W pis do rejestru zabytków” obiektów najcenniejszych dla dziedzictwa kulturowego gminy oraz charakterystycznych dla krajobrazu. Na terenie gminy postuluje się objąć prawną ochroną zabytki:
2) Willa w zespole podworskim w Maruszy;
3) Wieża zielarska w zespole podworskim w Maruszy;
4) Kościół ewangelicki oraz pastorówka w Mokrem;
6) Cmentarz mennonicki w Parskach;
8) Kościół ewangelicki w Pieńkach Królewskich;
9) Zespół młyński w Rudzie: dom młynarza, młyn, teren parku;
10) Cmentarz mennonicki w Sosnówce;
11) Chałupa mennonicka w Sztynwagu;
14) Fort Grupowy Mała Księżą Góra w Wielkich Lniskach;
15) Kościół filialny p.w. Św. Jana Chrzciciela w Wielkim Wełczu;
16) Cmentarz mennonicki w Wielkim Wełczu;
17) Wybrane nagrobki na cmentarzach w Sosnówce, Wielkim Wełczu, Szynychu.
8.2 OCHRONA DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO
Obok zabytków nieruchomych na szczególną uwagę zasługują liczne zabytki nieruchome archeologiczne, które niestety często nie są reprezentatywnym dziedzictwem kultury, co powoduje, że wiedza społeczeństwa o nich jest znikoma.
W ramach ochrony zabytków archeologicznych znajdujących się na terenie gminy należałoby, na pierwszym miejscu, wprowadzić szereg działań edukacyjnych, informacyjnych i popularyzatorskich, mających na celu zwiększenie świadomości miejscowego społeczeństwa o wartościach zabytkowych dziedzictwa archeologicznego, jak również występujących dla niego zagrożeniach. W ramach ochrony substancji zabytkowej, należy pamiętać o jej ochronie prawnej poprzez właściwe zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, zgodnych z Ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2003 r. nr 162, poz. 1568, z późn. zm.).
8.3 WYTYCZNE DO OPRACOWAŃ PLANISTYCZNYCH
Wytyczne konserwatorskie opracowano na podstawie lustracji terenowej, wykonanej w trakcie opracowywania Gminnej Ewidencji Zabytków Nieruchomych, jak również zaznajomieniu się z określonymi zasadami i warunkami ochrony dziedzictwa kulturowego w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania Gminy Grudziądz.
W ramach opracowywania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz wydawania decyzji o warunkach zabudowy terenu postuluje się o ujęcie poniższych zasad ochrony dóbr kultury:
Rozdział 9.
CELE, KIERUNKI I DZIAŁANIA PROGRAMU
Nadrzędnym celem Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Grudziądz jest utrzymanie różnorodności kulturowej terenu gminy, oraz wzrost świadomości społecznej o wartościach zabytkowych, jak również gospodarczych zachowanego dziedzictwa.
Rozdział 10.
INSTRUMENTARIUM ORAZ MONITORING REALIZACJI I OCENY GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI
Proces osiągnięcia założeń i celów zawartych w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami powinien być monitorowany przez powołany przez Wójta Zespół Koordynujący Ochronę Dziedzictwa Kulturowego Gminy. Monitoring to proces systematycznego zbierania ilościowych i jakościowych informacji na temat wdrażanych projektów. Celem monitorowania programu jest zapewnienie zgodności jego realizacji z wcześniej zatwierdzonymi założeniami i celami.
Podstawowymi czynnościami Zespołu powinno być:
1) przeprowadzanie przynajmniej, co dwa lata, lustracji terenowych zabytków znajdujących w gminnej ewidencji zabytków, mający na celu określenie ich stanu zachowania;
2) aktualizacja Gminnej Ewidencji Zabytków poprzez uzyskane informacje w trakcie lustracji terenowej oraz innych;
3) opracowanie wykazu zabytków zagrożonych wymagających działań interwencyjnych;
4) prowadzanie działalności wykonawczej w zakresie realizacji przyjętych w programie celów;
5) analiza stopnia realizacji przyjętego programu opieki nad zabytkami;
6) opracowanie po upływie dwóch lat funkcjonowania programu sprawozdania, stanowiącego podstawę do stworzenia przez Wójta raportu, przedkładanego Radzie Gminy.
W miarę rozwoju systemu monitorowania przewiduje się weryfikację sposobu oceny.
Rozdział 11.
FINANSOWANIE OCHRONY, OPIEKI I PROMOCJI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
Podstawowym dokumentem regulującym system finansowania opieki nad zabytkami na terenie Rzeczypospolitej Polskiej jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U.nr 162, poz. 1568 tekst ujednolicony), która w rozdziale 7 szczegółowo określa zasady finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytkach.
Zgodnie z powyższą ustawą, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych spoczywa na osobie fizycznej lub jednostce organizacyjnej posiadającej tytuł prawny do zabytku. W związku z często wysokimi kosztami konserwatorskich prac badawczych, projektowych i ostatecznie wykonawczych, ustawa umożliwia finansowanie prac przy zabytkach wpisanych do rejestru przez inne podmioty niż właściciel lub posiadacz zabytku, poprzez przyznawanie dotacji celowych pochodzących z różnych źródeł np.
1) Funduszy Unii Europejskiej związanych z programami uwzględniającymi dziedzictwo kulturowe;
4) Budżetu Kujawsko-Pomorskiego Konserwatora Zabytków;
5) Budżetu Samorządu Wojewódzkiego;
6) Budżetów Organów Powiatowych lub Gminnych.
W związku z powyższym ważne jest propagowanie przez organ gminy informacji wśród właścicieli zabytków o różnych możliwościach dofinansowywania szeroko pojętych prac konserwatorskich prowadzonych przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków.
Na samym wstępie każdy właściciel czy posiadacz zabytku ubiegający się o pozyskanie środków na prace przy zabytkach powinien pamiętać o sformułowaniu rzeczywistych celów zamierzonych działań przy zabytku, aby wybrać odpowiedni program dofinansowania i przygotować wymagane dokumenty. Jednocześnie ubiegający się o dotacje beneficjent powinien pamiętać, że łączna wartość uzyskanych dotacji ze źródeł zewnętrznych nie może przekraczać 100% całkowitej wartości zadania. Dodatkowo powinien wiedzieć także, że środki z funduszy europejskich nie mogą być łączone ze środkami pochodzącymi z budżetu państwa i samorządów terytorialnych.
11.1 ŚRODKI Z FUNDUSZY EUROPEJSKICH
11.1.1 Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego
Mechanizm Finansowy EOG stanowi jedno z największych źródeł zewnętrznego finansowania kultury w Polsce. Środki w ramach programu przyznawane są przez trzy kraje Europejskiego Obszaru Gospodarczego: Norwegię, Islandię i Liechtenstein. Dysponentem środków przyznanych Polsce jest Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Środki z niniejszego funduszu dostępne będą do 30 kwietnia 2014 r., a podstawowym warunkiem uczestnictwa w programie jest podpisanie umowy partnerskiej lub listu intencyjnego z jednym z państw darczyńców. Program zakłada dziewiętnaście obszarów priorytetowych, z których dwa dotyczą ochrony i opieki oraz promocji dziedzictwa kulturowego.
11.2 ŚRODKI DOFINANSOWANIA Z BUDŻETU PAŃSTWA
11.2.1 PROGRAMY MINISTRA KULTURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego corocznie umożliwia dostęp do różnorodnych programów dofinansowujących działania na rzecz ochrony, opieki i promocji dóbr kultury między innymi pod hasłami programowymi:
3) promocja literatury i czytelnictwa;
7) rozwój infrastruktury kultury.
Najważniejszym programem bezpośrednio nakierunkowanych na ochronę dziedzictwa kulturowego jest: PROGRAM ,,DZIEDZICTWO KULTUROWE”, w ramach którego corocznie ogłaszanych jest pięć priorytetów:
Fundusz Kościelny, którego dysponentem jest Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, stanowi formę dofinansowania o bardzo mocno zawężonym zakresie prac, jak również i liście beneficjentów mogących z niego skorzystać.
11.2.4 DOFINANSOWANIE WOJEWÓDZKIEGO URZĘDU OCHRONY ZABYTKÓW
Zgodnie z ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami o dofinansowanie do prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, można ubiegać się z funduszy Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
11.3.1 DOTACJE SAMORZĄDU WOJEWÓDZKIEGO
Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego:
1) udziela dotacji celowych na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, znajdujących się na terenie województwa. Zasady udzielania dotacji i ich realizacji określa Uchwała Nr XXV/497/08 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 8 września 2008 r. z późn. zm.
2) zgodnie z ustawą z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działaniach pożytku publicznego i wolontariacie, ogłasza co roku otwarty konkurs na wykonanie zadań publicznych, związanych z realizacją zadań Samorządu Województwa w zakresie kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego.
11.3.2 DOTACJE RADY POWIATU GRUDZIĄDZKIEGO
Rada Powiatu Grudziądzkiego zgodnie z przyjętą Uchwałą nr XXXIII/42/2006 z dnia 28 czerwca 2006 r. przewiduje udzielanie dotacji na sfinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków zgodnie z przyjętymi zasadami podanymi poniżej.
11.3.3 DOTACJE RADY GMINY GRUDZIĄDZ
Rada Gminy podobnie jak Rada Powiatu, zgodnie z art. 81 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, posiada prawo przyznawania dotacji celowych z własnych środków na prace przy zabytkach. Zasady udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków znajdujących się na terenie Gminy Grudziądz określa Uchwała Nr XIV/60/2011 Rady Gminy Grudziądz z dnia 28 listopada 2011 r.
1. S. Becker, Szynych i jego historia, Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza, nr 14 (243) 2010 r.;
2. R. Bednarek, Z. Prusinkiewicz, Gleby [w:] Województwo toruńskie. Przyroda – ludność i osadnictwo-gospodarka. Red. R. Galon. Warszawa 1984 r.;
3. M. Biskup, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454-1466, Warszawa 1967 r.;
4. Diecezja Toruńska, Historia i teraźniejszość, red. St. Kardasz, T. 8, Dekanat grudziądzki, Toruń 1998 r.;
5. Fr. S. Dmochowski, Wycieczka do starych Prus, [w:] Krajobrazy zapamiętane, Toruń 2002 r.;
6. X. Froelich, Geschichte des Graudenzer Kreises, Bd. 1-2, Graudenz 1868-1872 r.;
7. Grudziądz I okolice. Przewodnik., pod. Red. S. Poręby, Grudziądz 1990 r.;
8. B. Heym, Geschichte des Kreises Brisen und seiner Ortschaften, 1902 r.;
9. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, T. XI, z. 7, Warszawa 1974
10. A. Kola, Grody ziemi chełmińskiej w późnym średniowieczu, Toruń 1991 r.;
11. St. Kujot, Kto założył parafie w dzisiejszej diecezji chełmińskiej?, Rocznik TNT, nr 9-12, Toruń 1904 r.;
12. W. Łęga, Ziemia Chełmińska, Wrocław 1961 r.;
13. H. Maercker, Geschichte der Ländlichen Ortschaften und der drei Kleinerem Städte des Kreises Thorn in seiner Früheren Aussendung (…), Danzig 1899-1900, Pelplin 1995 r., s. 409;
14. B. Nagel, Ziemia chełmińska, Toruń 1935 r.;
15. M. Skiwka, Osady mennonickie na terenie Basenu Grudziądzkiego, Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza, nr 21(290) 2011 r.;
16. Słownik Geograficzny Państwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski i inni, Warszawa 1880-1914 r.;
17. Słownik historyczno - geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, red. M. Biskup, K. Porębska, M. Grzegorz, warszawa 1971 r.;
18. A. Stenzel, Pałace i dwory okolic Grudziądza, Grudziądz 2008 r.;
19. A. Wiśniewski, Historia Wełcza, Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza, nr 31 (184) 2008 r.;
20. E. Wiśniewski, Historia budowli sakralnych we wsi Mokre, Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza, nr 26 (179) 2008 r.;
21. E. Wiśniewski, Historia wsi Zakurzewo i Mokre, Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza, nr 18 (171) 2007 r.;
22. E. Wiśniewski, Historia obszaru od wsi Kobylanka do osady Jałowa Buda, Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza, nr 1 (1140) 2007 r.;
23. E. Wiśniewski, Historia wsi Gać i Węgrowo, Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza, nr 18 (92) 2006 r.